Ilgın İç Anadolu ile Batı Anadolu arasında geçiş yolu üzerindedir. M. Ö. 2 bin coğrafyasında adı Pitaşşa, klasik dönemlerde Doğu PHRYGİA, antik çağda Romalılar tarafından ASİA olarak adlandırılan bölge GALATİA, PİSİDİA ve LYKAONİA topraklarının kesişme noktasında bulunmaktaydı. Bizanslılar zamanında ise ANATOLİKON THEMASI içinde yer almaktaydı.

Bölge tarihin ilk dönemlerinden itibaren tüccarlar ve orduların kullandıkları bir alan olmuştur. Hitit ve Arzava ordularının karşılıklı seferleri çoğunlukla bu bölge üzerinden yapılmıştır. 4. Tuthalia nın Arzava seferine giderken yaptırdığı Yalburt su anıtı bunun belirgin bir göstergesidir. Eski bir yerleşim merkezi olan Ilgın ın o devirlerde TYRİAİON adıyla anıldığını yazılı kaynaklardan öğrenmekteyiz. Selçuklular döneminde kaplıcalarından dolayı AB-I GERM (ılık su) adını aldığını yazılı belgelerden öğrenmekteyiz. Ilgın adının bölgede eskiden çokça yetişen Ilgın ağaçlarından aldığı görüşü de kuvvetli bir ihtimaldir. Yaptığımız araştırma sonucu Hz. Muhammed in ilk hutbesini okuduğu kütüğün ismininde Ilgın ağacı olması (Arapça ESEL) bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Evliya Çelebi Seyehatnamesinde, Katip Çelebi, Mekki Clement, Huart gibi seyyahlar Ilgın ın adını Ilıcasından aldığını belirtir. Avrupa tarihçilerinden Harles in yazdığı eserinde Ilgın adının TİBERYOPOLİS olduğu, Mehmet Edip Bin Derviş in yazdığı NEHCETÜLMENAZİL adındaki eserinde, Avrupa tarihçisi CHPUT un eserinde Ilgın adının nereden geldiği kaplıcasının önemi hakkındaki varılan görüşler hep aynı noktada birleşmektedir.

KLASİK ÇAĞLARDA ILGIN
Tarihi araştırmalarda yerleşme yerlerinin tesbiti için zincirleme devam eden yerleşme Geleneğini takip etmekte yarar vardır. Prehistorik çağı oluşturan Paleolitik dönem M. Ö. 1. 000. 000-10. 000, Mezolitik M. Ö 10. 000-8. 000, Neolitik M. Ö. 8000-5500 yerleşmelerine dikkat etmek gerekmektedir.

İşte Ilgın da ilk yerleşmelerin son Neolitik, Kalkolitik M. Ö. (5500-3000) ve Tunç çağlarında M. Ö. (3000-1200) Ilgın ovasına açılan dere yataklarında vadilerde yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Bu dönemin göller bölgesi kültürleri arasında yakın ilişkiler vardır M. Ö. 2 binden itibaren insanların, savunması kolay olan yerlere yerleşmeye yöneldikleri gördülür Hititlerin batı Anadolu da bulunun Arzava Konfederasyonuyla sürekli mücadele içinde olmasının sonucu 3 Hattuşli nin Yalburt u yerleşim merkezi yapması 4. Tuthalia nında Arzava seferi sırasında yaptırdığı Yalburt su anıtı bunun bir göstergesidir. Yine Ilgın-Kadınhanı yolu üzerinde bulunmuşKöylütolu abidesi bu dönemi yansıtır. Köylütolu abidesi yaptığımız araştırma sonucu Ankara Etnoğrafya müzesine götürüldüğünü öğrendik. Bölgedeki M. Ö. 2. bin yılın siyasi mücadeleri, yerleşim yerlerini etkilemiş yerleşmeler zirai alanlardan çok stratejik noktalara kayma eğilimi göstermiştir. Yalburt ta bulunan 15 ten fazla iri taş bloklor dini ve tarihi konuları açıkladığı tesbit edilmiştir. Hititler zamanında Yalburt ta kurulan Ilgın ın 4000 yıllık bir tarihi geçmişi ortaya çıkmaktadır. 4000 Yıllık tarih Ilgın ın kuruluşuna göre yakın bir tarih sayılır yaptığımız araştırma sonucu, Ilgın ve çeresinde 22 adet Höyük mevcuttur. Çayağzı mevkiinde bulunan höyükte yapılan araştırmalarda incelenen keramik parçalarının yazının bulunmasından M. Ö. (4000-3500) 3000 yıl öncesine dayandığı tesbit edilmiştir. Bu tarih Neolitik çağ M. Ö. (7000-6500) yıllarına rastlamaktadır. Bunun sonucu olarak Ilgın ın 8500-9000 yıllık bir tarihe sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.

Phrglerin-Kimmer yenilgisinden sonra kendilerini toplayamaması sonucu batısındaki Lidya güçlenmiş ve Kimmerleri ülkelerinden çıkarmışlardır. Bölge bir dönem Lidya lıların elinde kalmıştır. Daha sonraki dönemlerde bölgede Perslerin hakim olduğu görülür.

BİZANSLILAR DÖNEMİNDE ILGIN

Perslerin Büyük İskender e yenilmesiyle Anadolu Büyük İskenderin eline geçmiştir. Bergama hamisi olarak Anadoluda kök salan Roma, Bergama nın her başarısından sonra nüfusunu artırmıştır. M. Ö. 138 yılında Bergama kralı olan 3 Attolos bir vasiyetnameyle Bergama şehri dışındaki bütün toprakları Roma ya bırıkmıştır. Bu dönemden sonra da Ilgın ın Roma ve Bizanslıların eline geçtiğini görmekteyiz. 10. Yüzyılın başlarına kadar bölge Bizans ve Arap ordularının saldırılarına maruz kalmıştır. 956 Yılında Nikephoros Phakus tarafından alınmıştır. Bölge ve Ilgın da dahil olmak üzere 11. Y. Y. ilkbaşlarına kadar Bizans egemenliği hüküm sürmüştür.

Bölge ilk çağlardan beri bir geçiş alanı üzerindedir. Bölgenin dönemlere göre Hitit-Arzava, Frig-Assur-Kimmer, Grek-Pers, Bergama-Selevkos, Roma-Galat, Roma-Part Bizans-Sasanı, Bizans-Arap ve Bizans-Türk mücadelelerinde önemli bir cephe olması homojen bir halktan çok hareketli heterojen bir nüfusa sahip olduğu izlenimini vermektedir. Hele bu yelpazeye ticaret yollarının geçmesi sonucu tüccarların yerleşmeleri ayrı bir özellik vermektedir. Türkler Anadolu nun fethiyle bölgeye girmişler böyle bir mekanı iskan etmeye başlamışlardı. Bölgedeki Türk dönemi yerleşmelerinin özelliklerini ortaya koymaya çalışarak bu mekanı nasıl kullandıklarını görmeye çalışacağız.

BÜYÜK SELÇUKLULARIN ANADOLUYU FETHİ VE ILGIN

1071 Malazgirt meydan savaşından sonra Anadolu nun kapısı Türklere açılmıştır. Türklerin hakimiyeti ön plana çıkmış olup fetihler başlamıştır. 1077 yılında Ilgın Kutalmış Oğlu Süleyman Şah tarafından Türklerin eline geçmiştir.

ANADOLU SELÇUKLULARI VE ILGIN

Anadolu Selçukluları döneminde Akşehir in vilayet olduğunu valisi bulunduğunu Ilgın ında Honaz vilayetine bağlı olduğunu görmekteyiz. Ilgın 1220 (H. 617) yılında Alaaddin Keykubat tarafından kayın babası Kir Farid e verildiği 1227 (H. 625) yılında Mengücek oğullarından Erzincan ın alınmasıyla bölgenin Erzincan ve Erzurum beylerinden Davut Şah a verildiği görülmektedir. Anadolu Selçuklularının son zamanlarında Ilgın, birkaç vilayetle birlikte gelirlerinin Afyon daki Sahip Ata oğullarından Tacettin Hüseyin ve Nasrüdd-din Hasan a verilmiştir. Ancak Sahip Ata oğulları Karaman oğlu Mehmet Bey den Konya yı kurtarmak için yola çıkmıştır. İki ordu Akşehir ovasındaki Kozağaç köyü civarında karşılaşmış Değirmen çayı yada Adayan çayı olarak adlandırılan savaşın (1275-H. 675) sonucunda Cimri (Siyavuş) ve Karamanoğlu Mehmet bey komutasındaki ordu, Sahip Ata oğullarını yenmiş, bu bölge Çaylak adında bir beye verilmiştir.

KARAMANOĞULLARI DÖNEMİNDE ILGIN
Bölge Selçuklulardan sonra kısa bir süre Karaman oğulları yönetimine geçmiştir. Ancak Moğol tehlikesi üzerine Karaman oğlu Mehmet Bey Konya ya geri dönünce, Sahip Ata nın küçük oğlu Hasan Bey bölgeyi tekrar ele geçirerek Emir Çaylak ı idam etmiştir. 1302 (H. 702) Tarihinde Eşrefoğullarının başına geçen Mehmet Bey tarafından bölge ele geçirilmiş bu dönem Hamitoğullarından Dündar Bey tarfından alınana kadar 1327(H. 728) devam etmiştir. 1374 de bölgenin 80. 000 altın karşılığı Hüseyin Bey tarafından satılmasıyla hakimiyet Osmanlılara geçmiştir.

Daha sonra Osmanlı padişahı 1. Murat Hüdavendigar kızı Nefise Hatun u KaramanOğlu Mirza Halil Beyzade Alaaddin Beye vermiştir. Böylece Ilgın-Akşehir ve bölge mülha-Katıyla birlikte Mehir olarak Nefise Sultan a verilmiştir. 1. Murat Rumeli de fetihler yaparken damadı Karamanoğlu Alaaddin Bey bu durumu fırsat bilerek bölgeyi elde etmiştir. Osmanlılar, Yıldırım Beyazıt zamanında 1391 yılında Ilgın ve çevresini tekrar gerialmışlardır. Yıldırım Beyazıt ın 1402 yılında Ankara savaşı nda yenilmesi sonucundaTimur Karamanoğullarına eski topraklarını geri vermiştir. Bir süre Karamanoğlu İshakBeyin yönetiminde kalan Ilgın, Osmanlı ordusu ile Ermenek bölgesinde yapılan savaşta İshak Bey yenilir, kardeşi Pir Ahmet Bey Konya da dedelerinin tahtına geçerek, ”şükranNişanesi” olarak Ilgın, Beyşehir, Akşehir ve Sıklanhisar ının anahtarlarını kıymetli hediyelerle beraber Köse Hamza Beyle, yüksek hakimiyetini ve himayesini kabul ettiği Fatih Sultan Mehmet e 1463(H. 867)verilmiştir. Bölge daha sonra Osmanlı devletinin Karaman Eyaletine bağlı Akşehir ve Konya kazaları içinde yer almıştır. Karaman Eyaletinin başında bulunan Karamanoğlu Pir Ahmet Bey e Fatih Sultan Mehmet Konya iç Kalesinin tekrar yapılmasını emretmişti, Karamanoğlu Pir Ahmet Bey bunu hoşgörmeyerek kendi iç siyasetine bir çeşit karışma sayıyordu. Evvela içinde kaplıca bulunan Ilgın ı Fatih Sultan Mehmet ten geri istedi. Böylece verdiği sözü bozmaya başladı Konya iç kalesinde çalışanları öldürttü.

OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE ILGIN

Karamanoğlu Pir Ahmet in davranışı sonucu Fatih Sultan Mehmet le arası açılmış bunun üzerine Fatih Sultan Mehmet, Karamanoğlu Beyliğine son vermeye karar vermiş, Divan-ı toplayarak Sadrazam Mahmut Paşayı Karaman seferine memur etmişti.

1466 Yılında Sadrazam Mahmut Paşa komutasında 60. 000 kişilik bir ordu Karaman üzerine yürüdü. Akşehir Sadrazam Mahmut Paşaya kendiliğnden teslim oldu. Ilgın üzerine yürüdü, Karamanoğlu Pir Ahmet Beyin ordusuyla Çiğil de savaştılar. Akşehir ve Ilgın bölgesi Osmanlı hakimiyetine alındı. Daha Sonra Çiğil savaşı sırasında bozgu-na uğrayan Karamanoğulları , Konya bölgesinde Turguttoğullarıyla birleşerek Konya kalesi önlerinde Osmanlı ordusuna tekrar yenildi. 1468 (H. 872) Yılında Konya bölgesi kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girdi.

Fatih Sultan Mehmet, Gedik Ahmet paşaya bölgenin genel bir evkaf ve emlak tahririni yaptırmıştır. Tahriri büyük Türk alimleri Muslih-iddin ile Kasım yapmışlardır.

Defterde Karaman ili İl, Karaman ili vilayetlere ve iki nahiyeye ayrılmaktadır. Ilgın da bu vilayetler içinde yer almaktadır. Vilayetler şunlardır. 1-Konya 2-Larende 3-Seydişehir 4-Bozkır 5-Beyşehri 6-Akşehir 7-Ilgın 8-Niğde 9-Suca-Ed-Din ve Anduğu 10-Ürgüp 11-Ereğli 12-Aksaray 13-Koçhisar

Nahiyeler:1-Karahisar 2-Develü

Fatih ten sonra 1493(H. 907) yılında 2. Beyazıt zamanında Karaman ilinin ikinci bir Tahriri yapılmış, tahriri Hatip oğlu şöhretiyle tanınan Nasuhzade Haydar yapmış defteri de hattat Ali yazmıştır. Karaman İli o zaman Karaman vilayeti olarak adlandırılıp 15 Kazaya ayrılıyordu.

1-Konya, 2-Bolvadin, 3-Çimeneli, 4-Akşehir, 5-Ilgın, 6-Niğde, 7-Anduğu, 8-Ürgüp, 9-Ereğli, 10-Aksaray, 11-Koçhisar, 12-Kayseri, 13-Ermenek, 14-Mut, 15-Gülnar.

Ilgın Anadolu yaylasının ortasında olması nedeniyle tarihin Anadolu ya yönelen her çeşit düzene giren ve Osmanlı döneminde 150 akçelik bir kaza olup, Asker taifesinin çokluğundan dolayı Sipahi Kethüda yeri bulunduğuna ve bir yeniçeri serdarı tarafın dan idare edildiği tesbitlerimiz içerisindedir.

4. Murat 8 Mayıs 1637 de Bağdat seferine çıkmış Akşehir yoluyla Ilgın a gelerek kaplıcanın karşısındaki Koca çayırda otağını kurarak bir saray yaptırmıştır. Sarayın nasıl ve ne sebeple yıkılıp yok olduğu bilinmemektedir.

Ilgın ın tarihi Osmanlı döneminde de büyük önem arz etmektedir.

APK uzmanı Necati Çanakkale (Ilgın Karaköylü ) tapu kadastro kayıtlarından 992 hicri 1584 miladi tarihli padişah 3. Murat dönemi Osmanlı vergi kayıtlarından Ilgın ın önemini arz eden mahalle ve köylerini aşağıdaki şekilde çıkarmıştır.

ILGIN IN MAHALLERİ

1:Cami-i Cedit (Yahya Fakih ) Mahallesi –25 vergi mükellefi
2:Eski Cami Mahallesi –37 vergi mükellefi
3-Baki Fakih Mahallesi-100 vergi mükellefi
4-Veled Mahmut Fakih Mahallesi –36 vergi mükellefi
5-Medrese Mahallesi 77 vergi mükellefi
6-Hacı İsmail Mahallesi 32 vergi mükellefi
7-Halil (Ali Şahan ) Mahallesi 28 vergi mükellefi
8-Mescid-i Harize Mahallesi –28 vergi mükellefi
9-Mescid-i Mehmet ve Eyvan (Demirci Mehmet ) Mahallesi 22 vergi mükellefi
10-Mescit Mahallesi 24 vergi mükellefi
11-Veled-i Eylancı Mahallesi 23 vergi mükellefi
12-Kenar Mahalle 28 vergi mükellefi
13-Babadan (perakende) Mahallesi 77 vergi mükellefi
14-Kalaycılar Mahallesi 28 vergi mükellefi
15-Mescid-i Hacı Satılmış Mahallesi 24 vergi mükellefi
16-Zencir Tokunu Mahallesi 58 vergi mükellefi
17-Hacı Mustafa Mahallesi 29 vergi mükellefi
18-Şeyh Nasuh Mahallesi 6 vergi mükellefi

ILGIN IN KÖYLERİ

1-Ahır Höyüğü (Eşar Gölü) Köyü –77 vergi mükellefi vergisi 5400 akçe
2-Tavuklu Baba Köyü 4 vergi mükellefi vergisi 200 akçe
3-Bulcuk Köyü 110 vergi mükellefi vergisi 1200 akçe
4-Avşar Köyü vergi mükellefi vergisi 1200 akçe
5-Yağsarılar Köyü 11 vergi mükellefi 10 tanede zemin (Çiftlik ) vergisi 1400 akçe
6-Derzi Köyü 77 vergi mükellefi ve 4 zemin vergisi 4300 akçe
7-Gazi köyü 21 vergi mükellefi ve 6 zemin vergisi 3500 akçe
8-Göltaş Köyü 12 vergi mükellefi 4 zemin vergisi 3200 akçe
9-Paşa Köyü (İshakbeyli) 10 vergi mükelefi vergisi 620 akçe
10-Karalar (Dumanlar) Köyü 24 vergi mükellefi vergisi 1613 akçe
11-Boya Köyü 5 vergi mükellefi vergisi 140 akçe
12-Çiftlik Viranı Köyü 35 vergi mükellefi 11 zemin vergisi 500 akçe Vakıf Gideri var
13-Gaziler Hüyüğü Köyü 20 vergi mükellefi vergisi 600 akçe
14-Yekdeğin Köyü 19 vergi mükellefi ve 5 zemin vergisi 2000 akçe
15-Düğer Köyü 210 vergi mükellefi ve 4 zemin ayrıca Çayır Muca Mahallesi, Saray Kulu Mezrası ve Kuyucu Hamza Mezrası ile toplam Vergisi 5242 akçe
16-Kurugöl Köyü 84 vergi mükellefi ve 9 zemin ve bir mezrası ile 28 vergi mükellefi ile 5 zeminli İlyaslar Köyü dahil vergisi 7500 akçe
17-Göynek Viranı 7 vergi mükellefi vergisi 300 akçe
18-Töcek Köyü 36 vergi mükellefi ve 4 zemin vergisi 3500 akçe
19-Bayat Tatarağa Köyü 18 vergi mükellefi ve 4 zemin vergisi 2000 akçeVakfa 900 akçe
20-Şuhut Viranı Köyü vergisi 1500 akçe
21-İntaş Köyü vergisi 5000 akçe
22-Tagay Timur Köyü vergisi 700 akçe
23-Serdaş Köyü vergisi 900 akçe
24-Medrese Halil Viranı Köyü vergisi 700 akçe
25-Çardak Köyü vergisi 1372 akçe
26-Ada zevi köyü vergisi 2000 akçe
27-Yabanlık köyü vergisi 7550 akçe
28-Akçapınar Köyü vergisi 462 akçe
29-Akçaviran köyü vergisi 598 akçe
30-Mogol çiftlik Tatarı Köyü vergisi 2900 akçe
31-Sadık köyü vergisi 3270 akçe
32-Köstere köyü vergisi 3800 akçe
33-Bocalı köyü vergisi 2500 akçe
34-Kemtur veya Kemyuz köyü vergisi 1300 akçe
35-Saraycık köyü vergisi 3300 akçe
36-Hamidik köyü vergisi 400 akçe
37-Bödek köyü vergisi 1050 akçe
38-Ayazlar köyü vergisi 500 akçe
39-Geçit köyü vergisi 3500 akçe
40-Boğaz viran Kalesi Köyü vergisi 1200 akçe
41-Gökçek Mescit Köyü vergisi 400 akçe
42-Söke Beyi (Zebiller ) köyü vergisi 3500 akçe
43-Dereköy köyü vergisi 3000 akçe
44-Pare köyü vergisi 400 akçe
45-Yenice köyü vergisi 3000 akçe
46-Küşutlu köyü vergisi 4500 akçe
47-Beydeği (Beydağı ) köyü vergisi 11447 akçe
48-Şeyh Yürür köyü vergisi 200 akçe
49-Rus veya Raviş köyü (Seracettin Mahallesi ) vergisi 6058 akçe
50-Pire Kömü köyü Vergisi 3000 akçe
51-Karaköy Köyü vergisi 1250 akçe
52-Dombaklar Köyü vergisi 500 akçe
53-Elmalı köyü vergisi 150 akçe
54-Abasız köyü vergisi 6900 akçe
55-Kani köyü vergisi 3200 akçe
56-Üçpınar köyü vergisi 1100 akçe
57-Halkasuyu Köyü vergisi 1100 akçe
58-Mecithisar Köyü vergisi 3858 akçe
59-Barakmus Köyü vergisi 1300 akçe
60-Abbas Köyü vergisi 1300 akçe
61-Ağzıaçık köyü vergisi 1000 akçe
62-Pazarcık köyü vergisi 1900 akçe
63-Bünk, Bonek veya Büget Köyü vergisi 1000 akça
64-Beşağıl Köyü vergisi 500 akçe
65-Karman Şeyhi köyü vergisi 400 akçe
66-Balkı Köyü vergisi 6000 akçe
67-Kofça köyü vergisi 100 akçe
68-Karahüyük Köyü vergisi 2331 akçe
69-Tercüman mezrası Köyü vergisi 600 akçe
70-ILGIN Kasabasının ayrıca 10 adet mezrası daha vardır.